مجمع علما و طلاب ارزگان

ملا محمد افضل ارزگانی(۱۲۹۰تا ۱۳۵۰ق) عالم مذهبی و مورخ
ملا محمد افضل ارزگانی(معروف به مولوی) از علما و شخصیت های نام آشنای شیعه افغانستان در قرن چهاردهم هجری است. محمد افضل ارزگانی در خانواده ای از طایفه سلطان احمد از طوایف ساکن ارزگان به دنیا آمده است. (ملا محمد نظر باغچاری ۱۳۹۸) یزدانی به نقل از محمد افضل می گوید: او ضمن بررسی تاریخ انساب هزاره زابلی (زولی) نسبش را به مردمان هزاره زابل که در منطقه ارزگان کنونی قرار دارد می رساند و از این رو به «ارزگانی» شهرت یافته است (یزدانی، ۱۳۹۰، ج۲: ۶۲۹) او در نجف درس خوانده است؛ زیرا در آخر کتاب مختصر المنقول، خودش را به الارزجانی ثم النجفی معرفی کرده است (ارزگانی، بی تا، ۱۶۰).
بخشی از دوره زندگی محمد افضل در زمان امیر عبدالرحمان خان بوده است (ملا محمد نظر باغچاری، ۱۳۹۸). محمد افضل در سالهای اول حمله سپاهیان عبدالرحمان خان به هزاره جات در زادگاه خویش به سر می برد و وقایع را به چشم دیده است. به روایتی او سه سال خیزش مردم زولی را رهبری کرد (عبدلی، ۱۳۹۱ : ۲۱۶ و ۳۰۴؛ فهیمی، ۱۳۹۳، ج ۴: ۳۲۲).
پس از شکست هزاره ها به پاکستان و از آنجا به ایران و نهایتاً به عراق مهاجرت کرد و شرح ستم امیر عبدالرحمان را به گوش میرزای شیرازی، مرجع تقلید مهم شیعه در آن روزگار و دیگر علمای عراق رساند تا جلو تعدی بیشتر به جان و مال هزاره ها را بگیرد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۱۲۱:۲)، طبق برخی روایت ها از میان صدها عالم دینی هزاره جات که در زمان عبدالرحمان خان کشته شدند تنها دو نفر جان سالم به در برده و توانستند بی رحمی های سپاهیان او را بنویسند که یکی از آنها ملا محمد افضل ارزگانی است (جایگاه علامه شهید بلخی در تاریخ معاصر افغانستان ۱۳۷۰).
تلاشهای محمد افضل و برخی دیگر موجب شد که علمای شیعه واکنش نشان دهند. علمای مشهد آوارگان را پناه دادند و کمکهای مادی و معنوی خود را روانه هزاره جات کردند. میرزای شیرازی با وزارت خارجه ایران تماس گرفت و خواستار مداخله ایران به منظور توقف کشتار شیعیان افغانستان شد (ناصری داوودی، ۱۳۹۰، ج ۲: ۱۲۲) تصمیم گرفت تاریخ توأم با سرکوب هزاره ها او حین زندگی و تحصیل در نجف و آنچه را دیده و شنیده بود، بنویسد (همان) پس از مرگ عبدالرحمان خان، محمد افضل ارزگانی نجف را به مقصد افغانستان ترک کرد. مدتی در کویته پاکستان توقف کرد تا ضمن دیدار با اقوام آواره اش تألیفات خود از جمله مختصر المنقول را منتشر کند. بالاخره وارد افغانستان شد و در منطقه داوود جاغوری ساکن شد. مردم ناوه گری قطعه زمینی به او دادند و سهمی از کاریز برایش در نظر گرفتند و منزل و مدرسه ای برایش بنا کردند (همان ۱۲۳) از این مدرسه با نام «مولوی ارزگانی یاد کرده اند که محمد افضل ارزگانی ده سالی در آنجا تدریس کرده است (صمدی، ۵۱:۱۳۷۷)
محمد افضل در مالستان از مدرسه علوم دینی عبدالعلی کربلایی نماینده سید ابوالحسن اصفهانی دیدن میکند و کتاب فی المجلس شرایع محقق حلی را با تسلط تدریس و تشریحمی کند (احمدی، ۱۳۹۸) ملا محمد نظر باغچاری در این باره می گوید مباحث های علمی بین ملا افضل ارزگانی و آخوند کربلایی مالستان صورت میگیرد و ملا افضل میگوید من مجتهد هستم و کل مباحثه بین آنها دو ورق بوده است و در خاتمه مباحثه میگوید: مجتهدی نیستم که مقلد باشد، یعنی مجتهدی هستم که مقلد ندارم» (ملا محمد نظر باغچاری، ۱۳۹۸). البته گفته شده است که محمد افضل از کویته به ارزگان آمده است و مدتی در مرکز ارزگان خاص سکونت داشته است و به باغچار حسینی و سایر قریه های ارزگان در رفت و آمد بوده است. از قراین -موجود مشخص میشود که محمد افضل در سالهای آرامی و استقرار یک حکومت نسبتاً مقتدر در ارزگان اقامت داشته است و آمدن او به ارزگان در زمان کلان سالی پدران روایان زندگی محمد افضل یعنی سلطان علی احمدی باغچاری ، ملا محمد جمعه، ملا اسحاق غلامی و ملا محمد نظر آخوند باغچار بوده است (احمدی ۱۳۹۸) در آن زمان محمد افضل با عبدالکریم خان حکمران ارزگان خاص کمک و همکاری داشته است و حاکم ارزگان خاص از او زبان انگلیسی آموخته است اما یک قاضی اهل سنت از منطقه بهروز از محمد افضل پیش حکمران شماتت میکند که او عقاید مردم را به سمت شیعه سوق می دهد.
بعد از این جریان محمد افضل به ناچار از آنجا به سمت ترکستان یا مزار فرار میکند (ملا محمد نظر باغچاری(۱۳۹۸) عزیز الله غلامی از قول پدرش ملا اسحاق باغچاری نقل میکرد که مولوی افضل با ملا بخشور نامی فعالیت مذهبی می کرده است. بعد از فرمان ترویج مذهب حنفی این دو نفر شب ها به در خانه های مردم میرفته اند و درباره اعتقادات دینی آنها اطلاعات میداده اند تا جلو تغییر مذهب شان را بگیرد (غلامی، ۱۳۹۸).
محمد افضل در مدت اقامت خود در ارزگان ازدواج میکند و همراه با خانم و خدمتکار خود به نام عباس برای دیدار از بازماندگان ارزگان وارد بلخ می شود و در منطقه دولت آباد بلخ با ارباب نوروز از بازماندگان قلندرهای دای چوپان دیدار میکند بعد از این سفر محمد افضل از بلخ به ارزگان بر می گردد و خانم خود را طلاق میدهد و بعد از عده به عقد عباس در می آورد و خود به سفر می رود (احمدی (۱۳۹۸). البته ملا محمد نظر باغچاری عقیده دارد بعد از وفات ملا افضل عباس خدمتکارش با خانم او ازدواج میکند. ملا محمد نظر باغچاری (۱۳۹۸) و در باغچار ساکن میشود و اکنون (۱۳۹۸ ش) فرزندان این خانم در ورامین تهران ساکن هستند احمدی ۱۳۹۸) سال مرگ محمد افضل ارزگانی سال۱۳۵۰ ق / ۱۹۳۱ م بیان شده است (آیتی ۱۳۹۰: ۱۸۴) ، سید یوسف علی موسوی میگوید ملا افضل در منطقه خلجی مزار شریف زمین داشت و در همانجا هم فوت کرد و قبرش هم در همان جاست در سال های بعد عباس نامی از ارزگان به مزار شریف می آید و دعوای ارث و میراث ملا را دارد. ملا افضل طبق روایت موسوی تفکر اخباری داشته است و در این باره با سید رجب علی باغچاری بحث میکرده است. (موسوی، ۱۳۹۸).
محمد افضل مسلط بر علم کلام و فقه بوده است و خود را اهل اجتهاد میدانسته است و به زبان انگلیسی نیز تکلم میکرد احمدی ۱۳۹۸) ملافضل در دوره زندگی خود تلاش کرد امور اجتماعی مردم را سامان دهد و شاگردانی در زمینه علوم دینی تربیت کند.
در واقع او از معدود کسانی است که هزاره ها را به علم آموزی تشویق کرد و این رهنمون را با صراحت در مقدمه مختصر المنقول آورده است (یزدانی، ۱۳۶۸ ۱۲). او به جز جاغوری به مناطق دیگری از هزاره جات هم رفته و در آن مناطق نیز مردم را به اتحاد و همچنین سواد آموزی تشویق کرده است. کتاب مختصر المنقول از تألیفات مهم محمد افضل است. او آن را در سال ۱۳۳۱ ق / ۱۹۱۲ م در پاکستان و به دور از سانسور و فشار حکومت وقت افغانستان منتشر کرد آیتی، ۱۳۹۰: ۱۸۴) از شاگردانش می توان به محمد علی آخوند و ملا علی اکبر داوود اشاره کرد (صمدی: ۵۱:۱۳۷۷)  منبع: دانشنامه هزاره، ج۱، ص۴۹۸-۵۰۰: اسماعیل بختیاری.
ملا محمد افضل ارزگانی، پس از حمله امیرعبدالرحمن خان به هزاره جات (۱۳۰۹-۱۳۱۱ق) و قتل عام و آوارگی و بردگی بسیاری از شیعیان، وی که خود از شاهدان این جنایت بود، پس از سقوط و تخریب ارزگان، از آنجا فراری، ابتدا به ایران و سپس عراق مهاجر شد. او جنایات و ستم‌های امیر را به اطلاع علمای ایران و عراق، از جمله میرزای شیرازی رساند و از آنان استمداد کرد. در پی همین اقدامات بود که علمای مشهد به کمک آوارگان شتافتند و میرزای شیرازی نیز طی نامه‌ای به دولت وقت ایران، درخواست کرد تا اقدام جدی و عاجلی در توقیف کشتار شیعیان افغانستان به عمل آورد.
ملا محمد در عراق سکونت گزید و نزد علما و مدرسان آنجا به تحصیل پرداخت. وی در نجف تحصیلات خود را تا سطوح عالی تکمیل و از علماء و فقهاء عصرش گردید. ملامحمد فاضل ضمن تحصیل، به توصیه برخی از هموطنانش کوشید تا با مطالعه کتب انساب و تاریخ و جغرافیا و نیز مشاهدات و یا شنیده‌های خود، تاریخ و انساب مردم هزاره را به رشته تحریر درآورد.
ملامحمد، پس از مرگ امیرعبدالرحمن، نجف اشرف را به قصد وطن ترک کرد و در مسیر خویش در شهر کویته توقف کرد و ضمن دیدار با نزدیکان آواره اش در ۱۳۳۱ ق، کتاب یاد شده را با نام المختصر المنقول در تاریخ هزاره و مغول به چاپ سنگی رساند. سپس عازم افغانستان گردید و در جاغوری سکنی گزید. وی در آنجا به تدریس و پرورش طلاب علوم دینی اقدام کرد. او در سفرها و مجالس و محافل. مردم را به وحدت و آگاهی نسبت به معارف دینی دعوت می‌کرد. ظاهرا در یکی از همین سفرها، در سال ۱۳۵۰ق به صورت گمنام درگذشت.

«مختصرالمنقول» از جمله کتاب هایی است که در حوزه تاریخ نگاری افغانستان، به دور از سانسور و یا دستور، نگارش یافته است و منبع اطلاعاتی برای این برهه زمانی است. کتاب در زمانه خودش امکان چاپ نیافت و حدود صد سال پس از نگارش به دست نشر سپرده شد. منبع: سایت ویکی فقه دانشنامه حوزوی(https://fa.wikifeqh.ir).

کتاب مختصر المنقول در تاریخ هزاره و مغول

این اثر که مهم ترین یارگار مرحوم ملا محمد افضل ارزگانی است، اولین بار در سال 1371 با همت و تلاش جناب رمضانعلی محقق، به چاپ رسیده است، سپس در سال 1394 با مقدمه، تنظیم و ویرایش دکتر حفیظ شریعتی، توسط انتشارات امیری در کابل به چاپ رسیده است.

دانلود کتاب «مختصر المنقول در تاریخ هزاره و مغول»