مجمع علما و طلاب ارزگان

زندگی نامه حجت الاسلام شیخ محمد عیسی محقق سیرو

1. زادگاه:

قریه سیرو؛ منطقه‌ای کوهستانی با آب‌ و هوای سرد یکی از مناطق ولسوالی ارزگان خاص است که در فاصله 22 کیلومتری جنوب شرقی ارزگان خاص قرار دارد. این منطقه از چهار قریه کلان به نام‌های بکی، آجه، گیرد و زرتاله تشکیل شده است. سیرو از جنوب با ولسوالی دای‌چوپان و از شرق با ولسوالی خاکیران ولایت زابل، از شمال شرق با منطقه شیرداغ ولسوالی مالستان هم مرز می‌باشد. یکی از شخصیت‌های علمی و فرهنگی این سرزمین؛ مرحوم شیخ محمد عیسی محقق (ره)، معروف به «شیخ  سیرو» است. ایشان در سال‌های 1338 تا 1391  هجری شمسی در این منطقه می زیسته که مردم از چراغ علم و دانش او بهره برده‌اند. ایشان بعد از تحصیلات ابتدایی در منطقه شیرداغ و تحصیلات تکمیلی و سطوح عالیه در مشهد مقدس، برای خدمت  به وطن خویش باز گشت. شیخ محقق سیرو  فعالیت خویش را در منطقه خاکیران آغاز نمود و سپس با دعوت مردم سیرو به این منطقه آمد تا آخر عمر صادقانه در راه خدمت به مردم و نشر معارف دین و اهلبیتعلیهم‌السلام تلاش نمود. این نوشتار کوتاه به‌صورت فهرست‌وار به سیره و حیات علمی ایشان می پردازد.

2. تولد:
مرحوم شیخ محمد عیسی محقق ره، فرزند  مرحوم خدا نظر از قوم کِهتر قلندر؛ در روز شنبه اول ثور 1307، در ارزگان خاص منطقه کندلان در یک خانواده مؤمن چشم به جهان گشود. پدر ایشان مرحوم خدا نظر فرزند ملامحمد در کندلان قریه سیدحاجی زندگی می‌کرد. مرحوم محققره هفت سال بیش نداشت که پدر ایشان از کندلان به خاکیران مهاجرت نموده و در آنجا ساکن می‌شود. ده سال از سن‌ محمد عیسی نگذشته بود که پدر بزرگوارشان به رحمت خدا می رود.

3. تحصیلات:
مرحوم شیخ محقق ره با حمایت مامای خود بازمحمد در سال 1319 عازم شیرداغ شده و در مدرسه مرحوم ملا برات آخوند تحصیلات مقدمات را آغاز می‌نماید. مدت هفت سال از محضر علم و تربیت، مرحوم آخوند شیرداغ بهره می‌برد. مرحوم شیخ محققره از شاگردان ممتاز مرحوم آخوند شیرداغ و به تیزهوشی معروف بوده است.
در سال ۱۳۲9 برای ادامه تحصیل قصد نجف اشرف را می کند و از شیرداغ همراه چند نفر دیگر عازم قندهار می شود که که بغداد برود ولی در قندهار عریضه آنان را نمی پذیرد. چند شبی در تکیه خانه مولوی حسن جان قندهای می مانند تا راه بلد پیدا کرده و عازم مشهد مقدس شوند. با یافتن راهنما از قندهار عازم فراه شده و از فراه پیاده به نیمروز و سپس زابل و از آنجا به مشهد مقدس آمده و در جوار حرم حضرت امام رضا علیه‌السلام در مدرسه‌ای عباس‌قلی خان مشغول به تحصیل می‌گردد. ایشان در مدت هفت سال اقامت در مشهد مقدس از اساتید هم چون؛ محمدتقی ادیب نیشابوری، مشهور به ادیب دوم ره، شیخ هاشم مدرس قزوینی ره ، میرزا حسین فقیه سبزواری ره استفاده نموده و سطوح را به اتمام می رساند و مدتی نیز درس خارج فقه  آیت الله سید محمدهادی حسینی میلانی ره که تازه از کربلا به مشهد مقدس آمده بودند، شرکت نموده است.
در آخر دهه سی، سال 1338 شمسی عازم وطن می شود و از مسیر زاهدان، مرز میرجاوه به کویته‌ای پاکستان می رود. از انجا از مرز اسپین بولدک به کشور باز می‌گردد. ازآنجاکه برادرانش هنوز در خاکیران ساکن بوده‌اند ایشان نیز به خاکیران رفته و در آنجا مشغول به فعالیت می‌شود.
4. ازدواج و فرزندان:
مرحوم شیخ محقق ره در سال 1339 با دختر استاد خویش، مرحوم آخوند برات شیرداغ، ازدواج می‌کند. طبق نقل در عروسی ایشان بزرگان سیرو برای اینکه شیخ را دست کم نگرفته باشند تصمیم به اشتراک پرشور در عروسی ایشان می گیرند و جمعیت زیادی در این مراسم شرکت داشتند؛ مردم علاوه بر پنج بار آرد گندم از مصارف عروسی؛ هرخانه یک دانه نان فتیر با خود می برند.
ایشان از همسر خود دارای پنج فرزند، دو دختر و سه پسر می‌شود. پسر بزرگ ایشان در زمان حیات شیخ به رحمت خدا رفته است. پسر دوم آقای محمدرضا محمدی اکنون به‌عنوان ملای مسجد مرحوم شیخ ره ایفای وظیفه می‌کند. پسر سوم آقای حسن‌رضا محمدی نیز به‌عنوان ملای مسجد در سیرو مشغول است.

5. ویژگی‌های اخلاقی:
1.  عالم عامل
مرحوم شیخ ره اهل علم و عمل، فقیه برجسته و عالم وارسته بود. ایشان در علم فقه تسلط کافی داشت و همیشه حاضر جواب بود، در آن دوره یک عالم معروف بود که مردم از تمام نقاط سیرو و سایر مناطق ارزگان به ایشان مراجعه می کردند. به آنچه می‌گفت بدان باورداشت و به آن عمل می‌کرد. از نصایح همیشگی او به طلاب این بود که به آنچه می‌گویید عمل کنید، سپس این ضرب المثل را بر زبان می‌آورد «ملا شدن چه آسان، آدم شدن چه مشکل». یکی از آیات قرآن را که همیشه خطاب به آخوندها و اربابان منطقه می‌خواند آیه «لم تقولون مالا تفعلون» بود. آنچه سبب محبوبیت ایشان در میان مردم و آخوندهای زمانش گردیده بود همین ویژگی(عالم با عمل) بود.
2. عابدِ متهجد
مرحوم شیخ ره انسان متعبد و متشرع بود. اهل نافله شب، نماز اول وقت و دایم الوضو بود. نقل شده است که یک روز در ختم قرآن چای ننوشید و فرمود ضعیف شده‌ام چای بنوشم اذیتم می‌کند؛ سپس متذکر شد که در ایام جوانی گاهی در بیست و چهار ساعت یک‌بار وضو می‌گرفتم و با آن تمام پنج وقت نمازم را می‌خواندم. ایشان هیچگاه از یاد خدا غافل نبود، در اکثر مجالس آیه «الا بذکرالله تطمئن القلوب» را برای دیگران می‌خواند و مردم را به یاد خدا تشویق می‌کرد.
3. زاهدِ پارسا
مرحوم شیخ ره در زهد و پارسایی زبانزد عام و خاص بود. رغبت و تمایلی به ثروت‌اندوزی، قدرت و شهرت نداشت. همیشه از دسترنج خویش می‌خورد و می‌پوشید و به آنچه داشت قانع و راضی بود. نقل شده که مرحوم شیخ فقیهی باغچار ره از ایشان به ابوذر زمان تعبیر می‌کرد. با آرامشی خاصی می‌زیست. او حقیقتا یک عالم متقی بود و ضمن رعایت تقوای الهی مردم را نیز به رعایت حلال و حرام تشویق نموده و از معاصی از جمله خوردن مال حرام برحذر می‌داشت.  
4. اُنس با قرآن و دعا
یکی دیگر از خصوصیات بارز مرحوم شیخ ره انس با قرآن و دعا بود. قرآن را با تدبر و توجه و با لهجه خاصی تلاوت می‌کرد. همیشه قرآن و مفاتیح کوچکی در جیب داشت، موقع راه‌رفتن و یا نشستن در جایی، به تلاوت قرآن و یا خواندن دعا مشغول می شد. حتی در مراسم‌های عروسی در گوشه می‌نشست و مشغول تلاوت قرآن می‌شد. در گفتگوهای عادی و سخنرانی ها بیشتر از آیات قرآن استفاد می کرد. ایشان صحیفه سجادیه را از بر بود. هم چنین از برادرزاده ایشان نقل شده است که مرحوم شیخ ره حافظ قرآن کریم و برخی از خطبه‌های نهج‌البلاغه بوده است.
5. ساده‌زیستی
ایشان در ساده‌زیستی و تواضع مشهور و سرآمد بود. این خصوصیت ایشان باعث می‌شد که مردم علی‌رغم شهرت علمی، وی را نشناسند. نقل می‌کنند که یک‌بار مرحوم شیخ در منطقه شیرداغ یا پشی مالستان در یک مجلس ختم قرآن که همه آخوندها و علمای آن منطقه در آن جمع تشریف داشته‌اند وارد می‌شود، نزدیک دروازه در گوشه‌ای مجلس می‌نشیند. هیچ‌کس به ایشان اعتنا و توجه نمی‌کند. زیرا نه قد و قامت ایشان به بلندای شهرت علمی ایشان بود و نه لباس و پوشاک‌شان نو و فاخر. بعد از ختم قرآن و صرف طعام بحث فقهی در میان آخوندها شروع می‌شود و هرکس نظری ارائه می‌کند. وقتی صدای این بحث به گوش شیخ سیرو ره در گوشه‌ای پایین مجلس می‌رسد، به‌یک‌باره رشته کلام را به دست گرفته شروع به صحبت می‌کند. می‌گویند وقتی مرحوم شیخ صحبت می‌کرد همه مجلس در سکوت فرورفته بود و پرسشی جز اینکه ایشان کیست در مجلس مطرح نبود.
6. صریح‌اللهجه و شوخ‌طبع
مرحوم شیخ ره قاطع، نکته‌سنج، شوخ‌طبع و صریح الهجه بود. اگر از کسی کار زشت و ناروا می‌دید با قاطعیت تذکر می‌داد. گاهی در مجالس با سخنان طنز و استفاده از ضرب‌المثل‌های معروف مردم را به خنده می‌آوردند. با اینکه قلب و زبانش به ذکر خدا مشغول بود؛ اما چهره باز و شاداب و متبسم و زبان تند و پر کنایه داشت. مرحوم حاجی علی جمعه به مرحوم شیخ می‌گفت در دوران سربازی خیلی باهم رفیق بودیم. مرحوم شیخ در جواب به شوخی می‌گفت: چه رفاقتی! یک روز، شما انگور خریدید من خوردم، یک روز، من خربزه خریدم شما خوردید.
7. صبور و بردبار
شیخ محقق ره؛ از صابران روزگار بود. همسر و پسر بزرگش سالیانی طولانی مریض بودند و در اثر همین بیماری هر دو به رحمت خدا رفتند؛ ولی استاد محقق ره صبورانه سال‌ها این وضعیت دشوار را تحمل نمود و بعد از فوت همسرش، همسر دیگری اختیار نکرد. زندگی در سرمای سیرو و شرایط آن زمان مشکلات و گرفتاری های فراوان داشت، تحمل مشقت های زندگی در بعد فردی و اجتماعی برای مرحوم شیخ ره امر عادی بود.

6. فعالیت‌ها و خدمات:

الف) فعالیت های علمی - فرهنگی
1. گفتگو با علمای اهل‌سنت
بعد از مراجعت شیخ ره به خاکیران مباحثاتی بین ایشان و علمای اهل‌سنت در مسائل نماز و روزه و... صورت می‌گیرد که باعث شهرت ایشان می‌شود. به همین جهت به «شیخ» معروف می‌گردد در حالی که در آن زمان به علما بیشتر ملا یا آخوند می‌گفتند. فعالیت علمی شیخ ره در قالب گفتگو با علما اهل‌سنت خاکیران افزون بر تقویت و استحکام عقاید شیعه، سبب افزایش محبوبیت و شهرت شیخ نیز گردید.
2. طرح مباحث علمی در مجالس و قرآن‌خوانی‌ها
مرحوم شیخ ره در بیشتر مجالس و قرآن‌خوانی‌ها یک بحث موردنیاز را مطرح می‌کرد و بعد از جلب‌توجه مخاطبین خود به آن پاسخ می‌داد. ایشان از این طریق به‌صورت غیرمستقیم به ملاهای مساجد برخی مسائل موردنیاز را آموزش می‌داد. وقتی یک مسئله فقهی را مطرح می‌کرد متن لمعه را از حفظ می‌خواند و توضیح می‌داد.
3. تأسیس اولین مسجد و مدرسه در سیرو
شهرت شیخ محققره سبب می‌شود که مردم سیرو (تنها سرزمین باقی‌مانده از قوم قلندر) ایشان را به «منطقه سیرو» دعوت نمایند. ایشان دعوت مردم را پذیرفته و در سال 1338 به سیرو می‌رود. مردم سیرو از شیخ محقق ره، به‌خوبی و با شور و شوق خاص، استقبال می‌کنند. آن‌ها برای ماندگاری شیخ در سیرو تصمیم به اعطای زمین زراعتی، جای خانه و مدرسه به ایشان می‌گیرند. به همین منظور، تیره خِدیر منطقه‌ای را در قریه آجه که بعداً به «شیخ خیلی/آغیل شیخ» معروف شده است، می‌بخشند. تیره کهتر نیز منطقه‌ای را در یکی از حواشی قریه زرتاله که بعدها به «قُول شیخ» معروف شد به ایشان اهدا می‌کنند. مرحوم شیخ محققره هر دو منطقه را بین خود، برداران و پسرعموهایشان تقسیم می‌کنند؛ بنابراین، مردم دو قریه دیگر سیرو، بکی و گیرد ساختن خانه و مسجد شیخ را بر عهده می‌گیرند. چون در سیرو درخت وجود نداشت آن‌ها از اوغان‌های سرتنگی برای ساخت خانه و مسجد شیخ چوب خریداری نموده و آن را بنا می‌سازند. بنابراین‌ مرحوم شیخ محقق ره بعد از اقامت در سیرو از همان ابتدا منزل خویش را محل آموزش و تربیت قرار می دهد و سپس اولین مسجد و نخستین سنگر جهاد علمی و فرهنگی را تاسیس نموده و کرسی درس و تربیت را از خانه به مسجد انتقال می دهد. در سال1338 که ایشان به سیرو آمده مردم خانه یک نان پتیر پخته در خانه شیخ محقق ره جمع می شود و مرحوم ملا برات آخوند استاد شیخ نیز از شیرداغ برای تاسیس مسجد شیخ در سیرو می آید و تهداب (بنای) مسجد شیخ گذاشته و اولین مسجد در سیرو تاسیس گردیده و محل درس و بحث مرحوم شیخ می شود که اکنون بنام مسجد شیخ یاد می شود البته این مسجد باز سازی شده است.
4. تدریس و تبلیغ
مرحوم شیخ ره پس از ساکن شدن در سیرو به‌صورت جدی و هدفمند شروع به فعالیت علمی و فرهنگی می‌کند. مسجد تازه تأسیس شیخ، علاوه بر این که محل عبادت بود، محل تدریس و تبلیغ او نیز بود. ایشان در مناسبت‌های مختلف دینی و مذهبی مردم را در مسجد دعوت و به ارشاد و راهنمایی آن‌ها می‌پرداخت. مراسم‌های تجلیل احیای شب‌های قدر، ایام محرم و جمعه خوانی‌ها همیشه از جانب ایشان در مسجد برگزار می‌گردید. ایشان قبل از تأسیس مسجد، بچه‌های مردم را برای فراگیری سواد خواندن و نوشتن و تحصیل دانش دینی در خانه خویش جمع نموده برایشان قرآن و معارف دینی را تدریس می‌کرد. در مدتی که ایشان به امر تدریس و تبلیغ مشغول بود شاگردان زیادی را باسواد خواندن و نوشتن، احکام و معارف قرآن و اهل‌بیت علیهم‌السلام آشنا نمود.
از شاگردان ایشان می‌توان افراد ذیل را می‌توان نام برد: 1.حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید عبدالله حسینی، 2. سید اسحاق موسوی، 3. ملا غلام سخی، 4. ملا عبدالخالق از کندلان، 5. ملا غلامحسین، 6. شیخ سرور احمدی همراز و رفیق شیخ، 7. ملا انور علی از سر تنگی، 8. ملامحمد موسی برهانی، 10. ملا عبدالصمد رحیمی، 11. ملا عبدالرحیم حلیمی، 12. از منطقه حسینی ملا عبدالله ، روحانی ، 13.  از منطقه شیرداغ ملا قادر برادر زاده آخوند شیرداغ، طبق نقل بشترین شاگردان ایشان از شیرداغ بوده است که اسامی آنها فعلا کسی در خاطر ندارند.
شیخ محقق سیرو ره از آموزش ابتدایی تا کتابهای همچون مراح، زنجانی، سیوطی، لمعه، حاشیه ملاعبدالله، معالم الاصول، منهاج الصالحین و شرایع الاسلام را برای رهپویان معارف اسلامی تدریس می نمود. نقل می کند که ایشان خیلی دقیق، خوب و روان تدریس می نمود و شاگردان به خوبی درس را یاد می گرفت. هم چنین نقل شده است که مرحوم وثوقی بابه از ایشان برای تدریس دعوت می کند که ایشان نمی پذیرند می گوید که به همین زندگی ساده سیرو قانع هستم. کرسی تدریس مرحوم شیخره تا سال 1369 در این مدرسه فعال بوده است؛ تا اینکه در سال 1369 به خاطر جنگ اوغو و هزاره، مدرسه شیخ تعطیل و مردم منطقه آواره شدند. در مورد اجازه ایشان از مراجع سندی بدست نیامد و یکی از شاگردان ایشان می گفت که او هرچه داشت با مرحوم استادش آخوند شیرداغ ره در ارتباط بود. بر اساس گفته‌های برادرزاده مرحوم شیخ از ایشان مجموعه دست‌نوشته‌هایی در موضوعات خانواده، احکام، مسائل اخلاقی و اجتماعی و تاریخ قلندر باقی‌مانده است که هنوز به چاپ نرسیده است.
5.  پاسخگویی به مسائل شرعی و حل‌وفصل دعاوی
مسجد تازه‌تأسیس در واقع پایگاه مراجعات مردمی ایشان بود. هرچند مرحوم شیخ ره در هر جایی که حضور می‌یافت به بیان احکام و مسائل شرعی می‌پرداخت. ایشان از هر فرصتی استفاده می‌کرد حتی اگر کسی چیزی نمی‌پرسید؛ بااین‌حال، پایگاه اصلی ایشان برای پاسخگویی به سؤالات مردم، بیان احکام شرعی، حل‌وفصل دعاوی و نوشتن اسناد و قباله‌های شرعی و عرفی، رسیدگی به مسائل خانواده‌ها و نکاح و طلاق، کفن‌ودفن اموات و... مسجد بود.
ب) فعالیت های اجتماعی - سیاسی
1.  فعالیت علیه اشغالگران روس
در جریان مبارزه علیه کمونیست‌ها مرحوم شیخ محقق ره نقش مهم در تحقق اهداف انقلاب اسلامی افغانستان داشت. ایشان از طریق تبلیغ، ترغیب و بسیج مردم علیه اشغالگران روس و کمونیست‌ها ایفای نقش می‌کرد.
2. خدمت عسکری
زمانی که شیخ محقق ره در سیرو آمد، دوران حاکمیت ظاهر شاه بود. در آن دوره خدمت برای عموم مردم الزامی بودند لذا مرحوم شیخ محقق ره نیز مشمول این طرح بوده و دوره خدمت را گذرانده است. مرحوم شیخ همراه با حاجی علی جمعه دو سال برای خدمت عسکری می‌روند. طبق نقل ایشان یک سال در فراه رود و یک سال در میدان وردک به‌عنوان عسکر حکومت خدمت می‌کند.
3. نماینده مردم بعد از انقلاب
بعد از انقلاب اسلامی افغانستان علیه اشغالگران روس، مردم سیرو مرحوم شیخ را به‌عنوان نماینده عمومی خود انتخاب کردند. پس از دو ماه افراد نیک‌اندیش به شیخ ره توصیه کردند که از سمت خود کناره‌گیری کند. آن‌ها از یک سو، نگران این مسئله بود که شیخ انسان ساده‌دل و روراست است ممکن است افراد حیله‌گر و سودجو از وجود شیخ در این سمت استفاده کنند. از سوی دیگر، نگران بودند ادامه‌دادن در این سمت به شخصیت و مقام علمی و جایگاه معنوی ایشان لطمه بزند. شیخره نیز پیشنهاد آن‌ها را پذیرفته بعد از دو ماه فعالیت، از نمایندگی مردم کنار می‌رود.
4. عضویت در شورای روحانیت
در اوایل دهه شصت بعد از اختلافی که بین علمای ارزگان و ارباب‌ها، پیش آمد، ایشان در حمایت شورای روحانیت پیشتاز بود و به دعوت آقای فیاض ارزگانی در مسجد کهنه بازار سخنرانی نمود. پس از افتتاح پایگاه حزب پاسداران جهاد در ارزگان، ایشان از حامیان این جریان بود. هرچند در مسئله اربابان سیرو ایشان نقشی نداشت؛ اما چون از هواداران حزب پاسداران بود، از سوی حزب اسلامی گلبدین حکمتیار مورد اتهام و تهدید قرار گرفت؛ آنان چند بار به خانه شیخ حمله کردند در یک مورد ایشان در داخلِ خانه خود سنگر دفاعی گرفته و به مقابله با مهاجمین پرداخت. در سال 1363 بعد از تسلط افراد حزب اسلامی گلبدین بر منطقه سیرو، ایشان از منطقه آواره و به ایران مهاجرت نمود. در مشهد، تهران، قم و اصفهان در گردش بود و پس از حدود یک سال در خزان سال 1364 به منطقه بازگشت و تا پایان عمر در منطقه بود.
7. رحلت:
مرحوم شیخ محقق سیرو ره بعد از ۸۴ سال عمر بابرکت و خدمات مادی و معنوی، بر اثر بیماری و کهولت سن در روز پنج‌شنبه 01/02/1391 در منطقه سیرو در خانه خویش به رحمت حق پیوست و در قبرستان معروف به دوازده‌امام واقع در قریه آجه به خاک سپرده شد.
مردم سیرو از رحلت مرحوم شیخ ره داغدار شدند و مصیبت سنگینی را احساس نمودند، زیرا بزرگ تکیه گاه علمی و معنوی شان را از دست داده بودند، لذا به پاس خدمات و تجلیل، از تمام نقاط سیرو برای وداع، تشییع و تدفین پیکر پاک این عالم بزرگ حضور پرشور داشتند. و نیز در مراسم ختم و فاتحه آن مرحوم، علاوه بر حضور پرشور مردم سیرو، از مردم شیرداغ، کندلان و مناطق دیگر نیز شرکت داشته اند.
روحش شاد و یادش گرامی باد/ انجمن علمی فرهنگی طلاب سیرو
منابع
1. فیلم مصاحبه ای مرحوم شیخ محقق سیرو ره با حاجی اخلاصی کندلان.
2. مصابحه با ملا خالقداد سبحانی از شاگردان شیخ محقق سیرو ره
3. گفتگو با شیخ عبدالکریم احسانی
4. بر گرفته از یاداشت های حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر سید عبدالله حسینی.
5. گزارش های محمدابراهیم خلیلی برادرزاده شیخ محقق سیرو ره
6. گزارش های محمدهادی رضوی نواده شیخ محقق سیرو ره
7. مصاحبه با ملا عبدالصمد رحیمی از شاگردان شیخ محقق سیرو ره
8. گفتگو با ملا عبدالرحیم حلیمی از شاگردان شیخ محقق سیرو ره
9. گفتگو با حجت الإسلام علی مطهری از طلاب و اساتید مدرسه علیمه امیرالمؤمنین علیه السلام سیرو
10.گفتگو با حجت االاسلام حسنعلی روحانی از طلاب سیرو

تهیه کننده: انجمن فرهنگی طلاب سیرو/ حجت الاسلام رفیعی سیرو