زندگینامه: حجت الاسلام حاجی خدابخش آخند زوار زولی
1. تولد کودکی و تحصیل
حجت الاسلام حاج خدا بخش، فرزند حسین، معروف به «حاج آخوند زوار زاولی« از علمای اهل فضل شیعی افغانستان است که در سال ۱۲۹۲ش، در خانواده متدین مذهبی و تهی دست، در منطقه «سه پای زاولی» به دنیا آمد (منطقه ای سه پای و قریه محل تدریس ایشان (قریه نهاد) از نظر قومی راولی و ارزگانی و از نظر منطقه ای و تشکیلات اداری مالستان است). خدا بخش ۱۱ سال داشت که پدرش بر اثر فشار مالیات دولتی و فقر به ولسوالی جاغوری قریه انگوری نقل مکان کرد و چند سالی نگذشته بود که پدرش دار فانی را وداع گفت.
مرحوم حاجی آخوند زوار، با دو برادر کوچکترش تحت سرپرستی و تربیت مادرش که زن متدین خردمند و زحمت کش بود قرار گرفت و هم چنان در قریه انگوری با فقر و تنگدستی زندگی می کردند. مادر حاج آخوند با علاقه ای که به دین و دیانت داشت فرزندانش را در مکتب خانه نزد ملای محل فرستاد و خودش با تمام تلخی ها و دشواری های فقر، صبر و تحمل پیشه کرد.
مرحوم حاج آخوند از سن ۱۳ سالگی تحصیل را آغاز کرد. در ابتدا نزد ملا پنجه علی که روحانی محل بود و خط زیبایی داشت مشغول به تحصیل شد قرائت قرآن و قسمتی از صرف و نحو را نزد آن مرحوم آموخت و هم چنین خوش نویسی و نگارش خط فارسی را از ایشان فرا گرفت. حاج آخوند در سن ۲۰ سالگی وارد حوزه علمیه حوتقول شد و به مدت هشت سال از محضر آیت الله وحیدی علوم نحو منطق معانی بیان اصول و فقه را فرا گرفت.
2. سفر زیارتی به ایران
مرحوم حاج آخوند به دلیل مشکلات اقتصادی و هم چنین شرایط منطقه نتوانست جهت ادامه تحصیل به خارج از کشور مسافرت نماید؛ لذا سفر زیارتی به مشهد و قم داشت و در آن سفر بعد از ملاقات با شخصیت های علمی به منطقه جاغوری باز گشت و در آنجا مشغول فعالیتهای دینی و اجتماعی شد. حاج آخوند ابتدا در قریه زیرک جاغوری مکتبی جهت آموزش مسائل دینی برای کودکان تأسیس کرد و به امر تعلیم و تربیت آنها پرداخت پس از آن چند سالی در قریه جرکته کردو انگوری، مشغول خدمات دینی، تبلیغی و ارشاد مردم بود.
3. بازگشت به زادگاه و آغاز تدریس
مردم زادگاهش یعنی اهالی سبز دره و طایفه زاولی ارزگان خاص شهرت فعالیتهای دینی و آموزشی ایشان با خبر شدند، تعدادی از بزرگان قوم را نزد حاج آخوند فرستادند و از ایشان خواستند به زادگاهش که مردم آن سخت در فقر علمی و فرهنگی به سر میبردند باز گردد. مرحوم حاج آخوند بر حسب وظیفه دینی خود به تقاضای آنان پاسخ مثبت داد و به اتفاق برادرش مرحوم محمد هاشم اکبری به منطقه ی زاولی بازگشت.
حوم آخوند زوار، سپس با کمک و همکاری مردم در قریه نهاد سه پای سبز دره، مدرسه علمیه دایر کرد و به تعلیم و تربیت طلاب و وعظ و ارشاد دینی مردم پرداخت. تعدادی از جوانان علاقه مند به علوم اسلامی در آن مدرسه مشغول تحصیل شدند. چنانچه در مورد فعالیتهای تدریسی و آموزشی آقای استاد امینی چنین نقل شده است: «جناب حجت الاسلام محمد عیسی امینی در مقاطع مختلف و مکان های متعددی به تدریس و آموزش اشتغال داشته است. اولین بار در زمستان سال ۱۳۵۷ش با درخواست عده ای از مردم منطقه ی زادگاهش تدریس را در مسجد محمدیه قریه ی نهاد سه پای محل تدریس آخوند زوار شروع کرد. (دانشنامه هزاره، ۱۳۹۷، ج ۱، ۱۱۷)
از این فرازی از زندگی نامه استاد امینی استفاده میشود که مرحوم آخوند زوار در آن قریه نیز مدرسه تأسیس نموده است (مرحوم آخوند زوار، در چندین جا مدرسه داشته که مشهورترین و طولانی مدت ترین آن در همین محل بوده و بعد در منطقه اریستو مدرسه داشت. که نگارنده مدت یکسال در خدمت ایشان بردم و بعد به خوی تو ارزگان مهاجرت کرد و در آنجا فوت شد و باز هم بنده با دیگر شاگردان استاد محمد فیانی در مراسم تدفین ایشان بودم). سپس مدرسه دیگری در منطقه خواجه زنگی در منطقه زاولی تأسیس کرد که از تمام نواحی ارزگان طلاب علوم دینی در آن مشغول به تحصیل شدند در آن مدرسه برنامه های بسیار مفید از سخنرانی و دروس صرف، نحو و تدریس و اجرا میشد. استاد علیزاده مالستانی نیز در مورد تاسیس مدرسه و تدریس آن مرحوم مینویسد: مرحوم آخوند زوار سه پای ملا خدا بخش از سالهای ۱۳۲۷- ۱۳۵۷ش، برای شاگردان خود درس گفته است. ایشان در هر جای که وظیفه ی ملایی مکتب را می پذیرفته است یک مدرسه نیز ساخته است(علیزاده مالستانی نامه اعمال: ۳۱۳- ٣١٤).
علاوه بر موارد فوق، مرحوم حاجی آخوند زوار در منطقه اریستو از توابع ولسوالی ارزگان خاص نیز مدتی حوزه علمیه دایر نمود و به تربیت شاگردانی در آن منطقه پرداخت مدنی قبل از آن به در منطقه «منده درخت» سیزده زردی نیز حوزه علمیه دایر نمود که در آن علاوه بر انتقال شاگردانش از مدرسه قبلی شاگردان جدیدی نیز از محضر ایشان بهره مند شدند.
مرحوم آخوند زوار، مدتی در از منطقه ی سیاه چوب ولسوالی بندر ولایت دایکندی فعلی، نیز شاگردانی در مدرسه علمیه خود داشته است آقای حاجی عبدالرحمان باشی احمدی در مورد تحصیلات خود، چنین می گوید: «بنده از سال ۱۳۲۷ ۱۳۴۰ ش در مکاتب خصوصی مشغول تحصیل بودم دو سال در مدرسه علمیه سیاه چوب بندر از مربوطات ولایت دایکندی فعلی نزد مرحوم آخوند زوار سه پای زولی و مرحوم آخوند انگوری درس خواندم و در این مدرسه کتابهای هدایه النحو، صمدیه و.... را از این استادان بزرگوار فرا گرفتم» (اعتمادی ۱۳۹۶ شماره ١١٦,٢٦ - ١١٧). البته نگارنده (نجیب الله نوری) این مورد را نشنیده و اطلاعی از صحت و سقم آن ندارم بلکه صرفا به عنوان یک روایت که از زمان آقای باشی احمدی، در فصل نامه سخن ما آورده شد است این جا آورده شد).
4. توانی های علمی و شاگردان
استاد علیزاده مالستانی در مورد توانایی های او در تدریس چنین می نوید مرحوم آخوند زوار، در فقه و ادبیات وارد و توانا بوده و از مقدمات تا معالم الاصول را خوب فنی و استادانه تدریس می کرده است» (اعتمادی ۱۳۹۶ شماره ١١٦,٢٦ - ١١٧).
دست آورد و حاصل تلاش ایشان تربیت طلبه های فاضل و متدینی بود که بعد از تحصیل در این مدرسه به خدمت دینی مشغول شدند. از جمله شاگردان آن مرحوم میتوان ملا خان علی عادلی، حاج کاظم تقدیسی، ملا مولاداد از قریه پالان ملا رجب علی محمد عیسی امینی اسدالله افضلی ملا موسی جان از سه پای، شیخ حسن اخلاقی، حاجی حسین علی و برادرش محمد علی فلسفی از سیر دره زردی ملا قمبر احمدی از پیک و ملا قمبر اسدی از قریه گذرگاه ملا محمد علم از ارزگان و عده زیاد دیگری از اهل علم را نام برد که هم اکنون در خدمت مردم و مشغول خدمات فرهنگی و اجتماعی هستند.
۵ خصوصیات اخلاقی
مرحوم حاجی آخوند، اخلاق و خصوصیاتی داشت که از او شخصیت ممتاز ساخته بود. اهل دعا و نیایش و مناجات با خداوند بود و نماز شب را با حال خاصی انجام میداد با تشویق ایشان اکثر شاگردان او نیز مقید به تهجد و نماز شب بودند. ایشان قسمت اول شب را به مطالعه و نوشتن مشغول بود قسمتی از شب را بعد از خواب مختصر به دعا و نماز مشغول بود. بعد از فریضه نماز صبح تا طلوع آفتاب به قرائت قرآن کریم می پرداخت حاج آخوند زوار زاولی انس عجیبی به قرآن و کتب ادعیه بالأخص مفاتیح الجنان داشت. بسیار ساده زندگی میکرد و ساده زیستن را خود مراعات میکرد و دیگران را نیز به ساده زیستن تشویق می نمود. کمک به نیازمندان و پرداخت صدقات واجب و مستحب را تأکید داشت. او عمر شریفش را در راه اعتلا و ترویج دین مبین اسلام سپری کرد.
6. فعالیت اجتماعی شاگردان
مرحوم آخوندزوار، در کنار تدریس دروس متداول حوزوی به نیازهای دینی و علمی جامعه اهتمام جدی داشت. و تمام نیازهای یک روحانی مسجد را به شاگردان خود آموزش میداد چند سال پس از تأسیس حوزه شاگردان ایشان از لحاظ رشد علمی و دینی در حد قابل قبولی رسیدند به همین دلیل ایشان هر کدام از شاگردان خود را در یکی از مناطق محلی ارزگان به عنوان روحانی محلی گذاشت هر سال که از سن حوزه علمیه ایشان میگذشت یکی دو نفر از شاگردان ایشان متصدی امور دینی یکی از محل ها و قریه ها می شد. به گونه ای که در اواخر دوره فعالیت ایشان در تمامی مناطق زاولی سبز دره ،پیک ارستر، پالان و سنگان شاگردان ایشان به عنوان روحانی مسجد حضور داشتند و مشغول آموزش کودکان برگزاری مراسم عزاداری مسایل دفن و کفن و بیان احکام شرعی مشغول فعالیت بودند.
۷. روش آموزشی
مرحوم حاجی آخوند زوار اهتمام داشتند که تمامی شاگردانش را خود شخصا آموزش دهد جناب استاد حاجی اسد الله افضلی فرزند آن مرحوم اظهار میدارد که پدرم به مسایل علمی و آموزشی شاگردان خیلی اهمیت می داد به گونه ای که همه درسها را به تنهایی تدریس میکرد و علی رغم خستگی و کهولت سن تلاش می کرد. که شاگردان از محضر خود ایشان بهره مند شوند و از نزدیک بر پیشرفت علمی و تربیتی آنان نظارت نماید. برای این امر معتقد بود که رشد علمی فراگیران از پایه های اول خیلی مؤثر است. اگر از ابتدا از لحاظ تحصیلی ضعیف باشند در سنوات و پایه های بالاتر نیز دچار مشکل خواهند بود به همین دلیل تلاش داشتند که خود شخصا متصدی تدریس شاگردان تمامی پایه ها باشند.
8. اهتمام به جنبه های تربیتی شاگردان
مرحوم حاجی آخوند زوار در کنار مسایل علمی به مسایل تربیت نظم انضباط، ادب، معنویت و اخلاق شاگردان خیلی اهتمام داشتند. او حتی شبها در کنار شاگردان خود در حوزه علمیه به سر می برد و فقط جمعه ها به منزل تشریف میبردند دلیل حضور ایشان در حوزه علمیه این بود که می خواست هر صبح شام طلاب را در جهت مسایل معنوی از قبیل ارائه اذان نماز اول وقت نماز جماعت قرائت قرآن، تعقیبات نماز برگزاری مراسم عزاداری ترغیب نماید و بر امور طلاب از نزدیک نظارت داشته باشد.
حضور ایشان در حوزه علمیه باعث میشود که شاگردان از نظر برخورد اجتماعی، رعایت ادب و احترام رعایت نظم و مقررات مدرسه کاملا منضبط و مفید باشند. با اینکه حوزه های ایشان در تمامی مناطق در داخل محلهای مسکونی بود هیچ نوع بی احترامی بی نزاکتی از سوی شاگردان نسبت به مردم محل گزارش نشده است.
۹. آثار و تألیفات
مرحوم حاج آخوند با تمام مشغولیتهای درسی و اجتماعی کتابهای زیادی را استنساخ و تألیف کرد، که به برخی از آنها اشاره می شود. او بسیاز خط زیبا داشت و تمام کتاب ها را با قلم نی و دوات نگارش کرده است:
۱. «کتاب نوره» این کتاب درباره حالات نور حضرت پیغمبر اسلام و انوار خمسه طیبه در عالم انوار و ارواح و هم چنین این انوار در عالم دنیا به صورت بشر تا هنگام رحلت رسول اکرم (ص)، بحث کرده است.
2. «قیام مختار» این کتاب درباره زندگانی و قیام مختار بعد از حادثه عاشورا است. این دو کتاب به صورت نظم و شعر تدوین شده است.
3. «قاموس عربی به فارسی»
4. «تفسیر سوره توحید و معانی قرآن کریم»
5. «انقلاب اسلامی و کیفیت آزادسازی ولسوالی ها» در آخرین سال عمرش با آنکه از کثرت مطالعه و زحمت ضعیف شده بود و در حال بیماری به سر می برد در همان سال انقلاب اسلامی افغانستان علیه کمونیست ها آغاز شده بود ایشان این کتاب را در دست اقدام داشت.
6. «کتاب تاریخ جوی شش پر ارزگان» که به صورت شعر سروده شده است.
7. کتب دیگری درباره اخلاق حقوق و نیز تدوین نمود که اکثر آنها در اثر فشار دولت کمونیستی نور محمد تره کی مفقود شده است.
۱۰ غروب خورشید حیات آخوند زوار
این عالم پرتلاش و زحمت کش، بعد از یک عمر تدریس، تبلیغ، خدمت به جامعه و تربیت شاگردان، سرانجام در سال ۱۳۵۸ش در منطقه جوی شش پر ارزگان خاص، داعی حق را لبیک گفت و به دیار باقی شتافت و در همان جا به خاک سپرده شد. روح او شاد یاد و خاطرات مجاهدت های علمی اش جاودان و گرامی باد.
منابع:
1. اعتمادی محمد عوض «سرگذشت یک مبارز گفتگوی اختصاصی با قوماندان عبدالرحمان باشی احمدی، فصل نامه سخن صبا سال هشتم شماره ۲۶، پاییز و زمستان ۱۳۹۶
3. بنیاد دانش نامه؛ دانش نامه هزاره، ج۱، کابل، انتشارات امیری، چاپ اول، ۱۳۹۷
4. علیزاده عزیز الله نامه اعمال زندگی نامه خود نوشت در دست چاپ)
5. فصیحی غزنوی، قربانعلی شریفی علی مدد، عالمان شیعه غزنی، ج۲، چاپ اول، مشهد بدخشان ۱۳۹۷، صص ۲۰۰ تا ۲۰۳.
ه مصاحبه با استاد حاجی اسدالله افضلی فرزند مرحوم حاجی آخوند زوار ساکن کویته پاکستان.
تهیه کننده: نجیب الله نوری(نوه ای مرحوم حاجی آخند)
