نگاهی به سرزمین باغچار/Bagar
(عکس کوتل باغچار)
منطقه ای «باغچار» یا «باغوچار» یکی از مناطق ولسوالی ارزگان خاص است. باغچار حد فاصل بین ارزگان خاص و دای چوپان است و به لحاظ تقسیمات اداری جزء ارزگان خاص است.موقعیت باغچار در اتلس قریه های افغانستان شامل دو بخش علیا و سفلی است اتلس قریه های افغانستان ۱۳۵۳ ج ۳: ۱۴۵۷) این دو بخش در بین مردم به صورت پای ناوه» و «سرناوه بیان می شود.
باغچار سرزمینی است حاصل خیز و دارای علف چرهای زیاد و به لحاظ جغرافیای طبیعی یک ناوه است به طوری که از شمال شرق به طرف جنوب آن رودخانه ای به طول ۲۴ کیلومتر جریان دارد. این رودخانه بعد از گذر از بیتمور به دریای ارغنداب می ریزد. باغچار از چهار طرف با کوه ها و دره هایی احاطه شده است؛ شرق آن کوه های چندره (معروف به کوه آمریکا و بین دره بایندره قرار دارد و به دره زندگانی ختم می شود. در جنوب آن مشکین و کوتل پوستین دوز و کوه گارو قرار دارد. در شمال کوه یکرویه است که باغچار را از مرکز ارزگان جدا میکند. در شمال غرب، قریه های قله غو و بیروز است که به ارزگان خاص متصل می شود. در غرب آن قریه های اونی و شیره و در سمت جنوب غرب آن هزار بز و بادام تو قرار دارد. از جنوب شرق به منطقه لرزاب در دای چوپان وصل است. بلندترین کوه ارزگان خاص بین دره است که در مرز ارزگان خاص و دای چوپان قرار دارد و در منتهی الیه آن کوه دوسره است. کوه های مهاجرین پرار، دغدغ و نیلوهم در باغچار است (احمدی باغچاری خاطرات، ابو طالب مظفری ۱۳۹۶)
قریه های باغچار
منطقه باغچار پنج قریه دارد: ۱. گوتی و اسفندیار که محل زندگی طوایف اسفندیار و آغا محمد بود که در انتهای باغچار است و از دره سیاه قول تا چشمه علی گی و قلعه على جمعه امتداد دارد. این قریه در گذشته محل بود و باش طایفه اسفندیار از زیر شاخه های دای چوپان بود و شامل گوتی، فولک، آوری جواز آبی گک چهل خانه ، شیله ولنگ، سنگ بیری ، قول بید و دره زندگانی است؛ ۲ خوش میر که از بلندگ و کوه های النگ در جنوب تا جاسول و دنگنه در شمال قرار دارد و شامل خوش میر بالا و خوش میر پایین است. محلات آن تپه خاک سرجنگلگ، قول بلندی خورد و بلندک گلان قول چادور سنگ زرد گیلک، بوکسه ، گنه سنگ سنگ کلان، قول غلام فرزند سبزه علی، قول جمعه ، قول اسپیدک، شش برجه ، قَصِید چهار برجه، چمن نوخری، تپه اصغر بکله محمد بیگ چهارتیر، دوسره، آوری فقیر داد آیاز، خشکاو خارزار، زیارت سید جلال الغو زرد لوره، بی تاز، اسپی قول و کوته جوی است؛ تو په ماما بکله که شامل محلات زنگ آب سنگ سوراخ، قول بیدتو، شیخ سنگ، قول پتنگ ، کیل بید، جاسول ، چشمه علی گی، زنگ آب سیاه ناور، آواری او به محمد، زال بُرده، آب گوک و کوتاه جوی است؛ ۴ گوچی از چشمه علی کی آغاز می شود و به سمت نورلگ امتداد دارد و در گذشته محل بود و باش طایفه داخه و گوچی بوده است و شامل محلات دینگنه تپه مورچه شاه قمر آقا، جوی خوجه آمد، چمن توب سنگ های کوج، فرسنگ، چشمه اسپی دگ، دهنه تنگی، گردو، سنگ گوشه و یکرویه است؛ ۵ آغا محمد در بین کوجی و کوتل سرتنگی قرار دارد و محلات آن میانه ، آلات نورلک، دَهَن چندره، چندره، اینکار مندق سرناوه ، قول مزید است. آغا محمد محل زندگی طایفه آغا محمد است (احمدی باغچاری خاطرات؛ ۱۳۹۸)
ساکنان اولیه و اصلی باغچار از طایفه دای چوپان بوده اند. پیشینه تاریخی باغچار به نبیره های امیر چوپان یعنی صحبت خان و باینده تو می رسد. یکی از فرزندان صحبت خان، علی بیگ نام داشت که از او دو پسر به نامهای غلام اوقی و اسفندیار به جا مانده بود. قبر علی بیگ و پسرانش در جنوب قریه باغچار در دامنه کوه گارو است. طایفه های باغچار از نبیره غلام اوقی هستند. غلام اوقی دو پسر به نام های دوست محمد و آغا محمد داشت. فرزند دوست محمد خوش محمد مشهور به خوش میر دو پسر داشت. یکی از آنها عوض علی نام داشت که سه پسر به نام های نصیر ماما و خداداد داشت. خاندانهای ساکن باغچار عوض نصیر، ماما، خداداد داخه کوجی (گنج علی) آغا محمد دو دو فتیرو هستند و همه از نوادگان غلام اوقی اند. در باغچار همچنین خانوارهای پراکنده ای از بوباش و پشی و دو خانوار از سادات بودند؛ یکی سادات جلالی از منطقه شوی و دیگری سادات حسینی از منطقه سیدان (احمدی باغچاری خاطرات ابوطالب مظفری ۱۳۹۶؛ احمدی، ۱۳۹۸)
(عکس باغچار در سال1403)
تا زمان عبدالرحمان خان، ارزگان به صورت ملوک الطوایفی اداره میشد و مستقل بود. در سال ۱۳۰۸ ق / ۱۸۹۰ م حکومت مرکزی به قصد تسخیر هزاره جات لشکر کشید و به مدت سه سال، ساکنان ارزگان در جنگی نابرابر با نیروهای دولتی جنگیدند. آنها سرانجام شکست خوردند و بسیارشان کشته یا اسیر شدند و به جای آنان افغانهای سرحدی ساکن شدند. باغچار به خاطر موقعیت جغرافیایی خاص احاطه شدن با کوه ها و دره ها و همچنین دور بودن از کانون اصلی جنگ یعنی ارزگان چنان درگیر جنگ ها نشد و آسیب جدی ندید احمدی باغچاری یکی از اربابان باغچار در دوره ظاهرشاه به نقل از پدران خود می نویسد که مردم باغچار در این جنگ ها با رسول خان از سران شوی در دای چوپان همراه نبودند و در جنگ با نیروهای دولتی شرکت نکردند به این جهت از قتل و غارت سپاهیان عبدالرحمان که در شیره و دایچوپان رخ داد ایمن ماندند (احمدی باغچاری خاطرات) بعد از سقوط ارزگان دولت مرکزی زمین های ارزگان را به افغان های سرحدی واگذار کرد. احمدی باغچاری درباره اوضاع بعد از جنگ می نویسد که بعد از پیروزی عبدالرحمان خان و فرار مردم از دای چوپان و ارزگان هر دو طرف باغچار از هزاره ها خالی شد و مردم باغچار تحت فشار روحی قرار گرفتند. موی سفیدان با هم مشورت کردند و مصلحتشان بر این شد که در فصل کشت بهاری کشت نکنند و در بهار به چله کور در ولایت زابل کوچ کنند و وقتی که چله تابستان به پایان رسید به طرف مشهد در ایران بروند. ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ خانوار باغچاری در فصل بهار کشت نکردند؛ از باغچار به چله کور رفتند و در آنجا سکونت کردند و به جای نان توت می خوردند. چون چله کور خیلی گرم بود همه اسهال شدند و بعد کولرا گرفتند و تعداد زیادی مردند و کمتر از بیست درصدشان زنده ماندند که آنها هم به هر سمتی پراکنده شدند و عده ای به مزار شریف، قلات، قندهار و تیرین رفتند و عده ای به باغچار برگشتند (احمدی باغچاری خاطرات)
بعد از تصرف ارزگان در دوره عبدالرحمان با اینکه درباره تصرف و غصب زمینهای باغچار دستوری داده نشده بود، غلام محمد خان اچکزایی از ارزگان به باغچار آمد و به زور زمین ها را غصب کرد و در آنجا ساکن شد و ساکنان بومی باغچار به ناگزیر به صورت دهقان روی زمینهای پدری خود به زراعت پرداختند. خاندانهای ساکن باغچار که در زمینهای غصب شده پدری خودشان به صورت دهقانی زندگی میکردند عبارت اند از عوض نصیر ماما خداداد داخه کوچی، آغا محمد، دودو فتیرو این خاندانها، صاحب زمین های باغچار بودند و از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب آن موروثه پدری شان بود. بزرگان آنها در دوره عبد الرحمان عبارت بودند از علی بیک عبد الله ، علی ظفر فرزند محمد ظفر، رفح از پرده پوش، ماما بکله ، خدا بخش، علی استو و محمد فرزندان مامد، غلک علی شفا و جمشید از خاندان آغا محمد علی عطا جمعه فرزند خالق داد قوت علی برادر جمعه عبدولی محمد و غلام حسین و میرزا حسین فرزندان غنیمت از خاندان کوجی مورغاک از خاندان اسفندیار (همان)
محمد خان اچکزایی بعدها اسناد جعلی مالیات را به نام تعدادی از سرشناسان طایفه خود ثبت کرد. امیر حبیب الله خان بعد به قدرت رسیدن در ماه رمضان ۱۳۲۲ ق / ۱۹۰۴م، به استرداد زمینهای تصرف شده به هزاره ها فرمان داد (فرهنگ، ۱۳۸۵، ج ۱: ۴۹۴). هزاره های بازمانده در ارزگان برای مالکیت دوباره زمینهای اجدادی خود تلاش کردند و چند تن از بزرگان نزد حبیب الله خان رفتند و فرمان مالکیت مناطقی را در سیا بغل حسینی، پیک و سیرو از او گرفتند. اما در باغچار، با اینکه فرمان مالکیت آن منطقه را از کابل آوردند با ممانعت شدید پشتونهای مهاجر مواجه شدند و نتوانستند مالک شوند و زمینها همچنان در دست پشتونها باقی ماند عظیمی، ۱۳۸۵ ۱۷۴ به نقل از ملانظر آخوند باشنده باغچار در این زمان غلام محمد خان اچکزایی مردم باغچار را تهدید کرد که اگر ادعای باز پس گیری زمین ها را مطرح کنند، چور و تاراج خواهند شد. موی سفیدان به ناگزیر در این دوره سکوت کردند. اما ساکنان باغچار در هر دوره حکومتی برای باز پس گیری زمینهای اجدادی خودشان تلاش میکردند و عرایض شان را تا کابل دنبال میکردند احمدی باغچاری خاطرات
(عکس باغچار در سال1403)
باغچار به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی خود همواره از طرف طوایف پشتون اطراف تهدید میشد چندین بار دو طایفه اتوال و خوجوگ در دای چوپان در سمت جنوب به باغچار حمله کردند. از آن جمله در سال ۱۳۰۷ ش / ۱۹۲۸ م (مشهور به سال سقوی) این دو طایفه به منظور غارت اموال مردم حمله کردند که در این حمله سید احمد، از باتورهای محلی کشته شد (مظفری، ابوطالب، ۱۳۹۶)
در دوره محمد ظاهر شاه و در وقت والی محمد شریف ،خان در سال ۱۳۳۹ ش /۱۹۶۰ م مردم کوجی و داخه عریضه ای را تسلیم حکومت کردند که در آن نوشته بودند با اینکه خانه های ما در دامنه کوه عام ساخته شده است ولی دوست محمد خان اچکزایی دست از ظلم و تعدی بر آنها بر نمی دارد. در نتیجه موفق شدند که سند شرعی برای مالکیت این منطقه از دولت بگیرد. در این زمان اربایان و بزرگان باغچار وضعیت را مساعد دیدند و خواستند موضوع دادخواهی را برای کل زمینهای باغچار مطرح کنند. برای پیگیری از هر قریه یک نفر معین شد تا به کابل رفته و عریضه ای را تسلیم حکومت کند. از طایفه کوجی و داخه ملا محمد اسحاق فرزند ابوالحسن از قریه آغا محمد سلطان علی فرزند حاجی ماما از قریه خوش میر خدارحم زاهد فرزند حسین از قریه اسفندیار ملا اختر فرزند علی پناه تعیین شدند. این افراد به کابل رفتند و برای آنان محمد حسین طالب قندهاری عریضه نوشت و به تأیید صمد علی خان و رجب علی خان جاغوری رسانده شد و آنان عریضه شان را به وزارت مالیه تسلیم کردند.
از وزارت مالیه مکتوب رسمی به والی ارزگان فرستاده شد. زمانی که مکتوب از کابل به ولایت رسید دوست محمد خان اچکزایی شبانه با همسرش و تحفه پیش والی ارزگان رفت و از او خواست که مردم باغچار را بترساند تا دست از دعوایشان بردارند والی نیز دستور داد که خانه های مردم کوجی را پلمب کنند. مردم این طوایف از خانه هایشان آواره شدند و حتی والی دو تن از بزرگانشان به نام علی رحم کربلایی و ارباب غلام حیدر را به زندان انداخت. مسأله زمین باغچار تا تغییر حکومت در سال ۱۳۵۷ ش مکتوم ماند (غلامی، ۱۳۹۸) در این زمینه احمدی باغچاری در خاطراتش مینویسد که تمام دوسیه و عرایض این افراد به دولت برای بازگرداندن حق سرزمین شان در نزد عبدالرئوف خان، یکی از قومندانهای پشتون موجود بود احمدی باغچاری، خاطرات آخرین بار محمد مظفری و سلطان علی احمدی باغچاری در دهه پنجاه شمسی برای باز پس گیری زمین های باغچار اقدام کردند که موجب دشمنی مهاجرین پشتون با مظفری شد و یکی از علل دستگیری او در سال ۱۳۵۷ ش همین موضوع دادخواهی برای زمین ها بود (مظفری، ابوطالب ۱۳۹۶)
نزدیک به یک سال پس از کودتای حزب دموکراتیک خلق در ۲۲ حمل ۱۳۵۸ ش ولسوالی ارزگان خاص سقوط کرد. در این خیزش مردمی از هزاره ها خداداد مجاهد معروف به گمالی و سید عبدالله و ارباب غلام على از باغچار نقش اساسی داشتند و تعداد قابل توجهی از اهالی باغچار را برای حمایت از مخالفان دولت اعزام کردند. حکومت بعد از شش روز دوباره ولسوالی را تصرف کرد. در این زمان مردم باغچار بایتمور و بهروز با بستن جاده بین تیرین و ارزگان در منطقه «سنگر» نیروهای حکومت را محاصره کردند. با طولانی شدن مدت محاصره نیروهای حکومت در سرطان ۱۳۵۸ ش با سوزاندن انبار اسلحه و مهمات به سوی تیرین کوت فرار کردند و ولسوالی در اختیار مخالفان قرار گرفت. در این جنگ یک نفر از باغچار به نام ملا ابراهیم کشته شد ارزگانی ۱۳۹۶؛ مظفری ، ابوطالب، ۱۳۹۶؛ عظیمی ۱۳۸۵ : ۱۷۷ و ۱۸۰ بعد از این پیروزی سران دو قوم برای اداره ارزگان خاص و دفاع در برابر قوای حکومت کمیته ای مشترک تشکیل دادند که در آن سید عبدالله از باغچار شرکت داشت ارزگانی ۱۳۹۶؛ مظفری، محمد، (۱۳۹۶) با شروع جنگ سال ۱۳۶۹ ش / ۱۹۹۰ م و ایجاد سنگربندی هایی بین هزاره و پشتون هزاره های مرکز ارزگان به باغچار کوچ کردند و بعد از آن حمله ای گسترده و وسیع بر بسیاری از مناطق مسکونی هزاره ها آغاز شد. بعد از بازگشت بی نتیجه هیئت صلح از قندهار و شکست پشتون ها در جنگ، بار دیگر تمام نیروهای
پشتون از ارزگان، تیرین کوت، دای چوپان و خاکیران متوجه باغچار شدند و آنجا را محاصر کردند. این بار جنگ از جنوب ارزگان آغاز شد. ساکنان باغچار و آوارگان مرکز ارزگان سلاح و مهمات کافی نداشتند و از جبهات سیابغل حسینی و کندلان نیروی کمکی به باغچار فرستاده نشد. هزاره ها در باغچار بعد از بیست روز مقاومت شکست خوردند و ساکنان آن به منطقه سیرو آواره شدند و باغچار تصرف شد. قربان علی ارزگانی و صادق زاهدی از قومندانهای این جنگ از باغچار بودند. این جنگ خسارتهای انسانی و مالی زیادی برای باغچار بار آورد. باغچار با ۵۰۰ خانواده، خالی شد و بخشی از مردم به جاغوری و بیشترشان به ایران مهاجرت کردند. در این جنگ ۱۵ نفر از جمله پهلوان خدا نظر و ملا غلام حسن از باغچار کشته شدند (عظیمی، ۱۳۸۵: ۱۹۰ تا ۱۹۸ و ۲۰۷ و ۲۰۸؛ مظفری، ابوطالب ۱۳۹۶)
(عکس قبرستان کوجی در باغچار)
تخلیه باغچار بعد از جنگ ۱۳۶۹
پس از آنکه اوضاع به تدریج به حالت عادی برگشت، برخی از زمین داران باغچار به سرزمین های شان برگشتند و همراه آنها تعدادی از هزاره های مناطق دیگر نیز مجدداً در باغچار ساکن شدند و در کنار پشتون ها به طور مسالمت آمیز زندگی می کردند. در دوره طالبان، این گروه بر ارزگان خاص تسلط کامل داشت و اوضاع امنیتی هم نامطلوب بود. طالبان در سال ۱۳۸۴ ش غلام رسول مبارز از افراد با نفوذ در باغچار را ترور کردند. در سال ۱۳۸۸ ش نه مرد را در کوتل باغچار به طور فجیعی سر بریدند. بعد از کشته شدن این افراد در کوتل درگیری ها از سر گرفته شد و ساکنان باغچار برای بار دوم منطقه را ترک کردند و دیگر کسی به منطقه بازنگشت زمین داران نیز اغلب در صدد فروختن زمینهایشان شدند چون نمی توانستند به منطقه برگردند و حاصلات زمین هایشان را دریافت کنند. مردم باغچار دست به کوچ اجباری زدند (ارزگانی ۱۳۹۶؛ مظفری ابوطالب، ۱۳۹۶)
مدرسه علوم دینی باغچار را ملا محمد نظر آخوند در سال ۱۳۴۱ بنیان نهاد. این مدرسه در یک طبقه و دارای پنج حجره کتابخانه باغ و چشمه بود. برنامه های درسی آن از دوره مقدماتی علوم دینی تا اصول فقه بود. مکتب ابتداییه باغچار در سال ۱۳۴۶ ش ساخته شد و اولین سر معلم آن سید عبدالله بود. این مکتب تعمیر مشخصی نداشت و در سال ۱۳۴۹ ش در قریه کوته جوی تعمیری برای مکتب ساخته شد و آخرین سر معلم آن لطیف خان بود که بعد از کودتای حزب دموکراتیک خلق ولسوال دایه مقرر شد و در ابتدای خیزش های مردمی کشته شد. ملا نظر آخوند از سال ۱۳۳۶ ش در باغچار تدریس داشت. محمد حسین افضلی فرزند آخوند از سال ۱۳۶۴ ش در کنار پدر فعالیت داشت این مدرسه تا ۱۳۶۹ ش فعال بود حسن زاده ، ۱۳۹۰ : ۴۱۰) اولین مسجد و تکیه خانه در باغچار را در سال ۱۳۵۶ ش محمد مظفری با همکاری بزرگان منطقه محمد بیگ در این قریه ساخت (مظفری، ابوطالب ۱۳۹۶) افسانه محلی حیدر بیگ و سمنبره در باغچار معروف است. این دو شخصیت در منطقه اسپی قول با هم ملاقات می کنند و عاشق هم میشوند. این داستان را سید رجب علی در قالب مثنوی سروده و دستنویس آن موجود است (همان)
مراسم دهه اول محرم در تکیه خانه های هر توپه برگزار می شد. مردم از روز هفتم نذر می دادند و هر آغیل یک روز نذر می داد. معمولاً غذای رایج نان بکه با غربی بود. اسب دوانی نشانه زنی و کشتی گیری از دیگر رسوم معمول باغچار بود که در عروسی ها و محافل انجام میشد. باغچار در گذشته سوارکاران ماهری داشت که برای شرکت در جشنها به مرکز ارزگان و یا دای چوپان می رفتند. از این میان میتوان به سرور از طایفه پولاد و کشتی گیر خدانظر از طایفه دود و اشاره کرد (همان)
وضعیت اقتصادی کوه چندزه در باغچار از معدن طلا داشت. افراد محلی میگویند در دوره ظاهر شاه آمریکایی ها با حمایت دولت و با وسایل اکتشافی فراوان ، به مدت سه ماه در ارتفاع چندره که در شمال قله بایندره قرار دارد، مستقر شدند و دولت با هلی کوپتر برایشان مواد غذایی پایین می انداخت و در آخر تابستان همان سال سنگهای طلای زیادی را با قاطر از و الاغ حمل کردند و با خود بردند. پس از آن کوه چندره به کوه آمریکا، مشهور شد (مظفری، محمد ۱۳۹۶) زمین باغچار برای کشت انواع میوه ها و غلات مناسب است ولی از آنجا که زمین از آن خود مردم نبود، آنان به کارهای زیربنایی مانند زرع درختان میوه رغبت نمی کردند. در کوه های باغچار بزکوهی پلنگ و گرگ وجود داشته و عقاب و کوک زری نیز از پرندگان این منطقه بود. زراعت و مال داری دو شغل عمده مردم باغچار بود. مردم تابستان ها گله های گاو و گوسفندشان را در کوه ها می چراندند و با انبار کردن علوفه برای زمستان تعدادی را برای قصابی پرورش میدادند و نزدیک بهار آنها را به قندهار می بردند و می فروختند (مظفری ابوطالب، ۱۳۹۶)
منبع: (متن برگرفته از دانشنامه هزاره، ج1، ص1114-1121، عکس ها برگرفته از کانال های انترنتی)
